Σχετικά με την ονομασία της Προσοτσάνης
Του Κων/νου Παπαδόπουλου
Κατά καιρούς διαβάζουμε και ακούμε διάφορες εικασίες και εκδοχές για την προέλευση του ονόματος της Προσοτσάνης. Το δυστύχημα είναι ότι δεν υπάρχουν γραπτά κείμενα ως προς το θέμα αυτό που θα μας οδηγούσαν σε ασφαλή συμπεράσματα.. Πολλοί προσπάθησαν και έδωσαν κάποιες ερμηνείες, άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο πιστευτές. Όλες όμως είχαν ένα κοινό παρανομαστή. Συμφωνούσαν στην ελληνική προέλευση του ονόματος.
Με μεγάλη μας έκπληξη πριν από αρκετό καιρό, Ιούλιος 2001, διαβάσαμε στο Μηνιαίο περιοδικό της Δράμας "Λυχνάρι", άρθρο σχετικό με την προέλευση των ονομάτων των σπουδαιότερων κωμοπόλεων του Ν. Δράμας, από τον κύριο Ευάγγελο Μαρινόπουλο, γνωστό συγγραφέα της Δράμας. Στο άρθρο αυτό παρουσιαζόταν, με βεβαιότητα μάλιστα, η εκτίμηση ότι το όνομα της Προσοτσάνης είναι σλαβικό!
Ας παραθέσουμε όμως τι γράφει για την Προσοτσάνη το συγκεκριμένο δημοσίευμα:
«Για την Προσοτσάνη δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι το όνομά της είναι σλαβικό, οι Βούλγαροι την ονομάζουν Prossechen (με αγγλική προφορά). Prossechen ή pressechen σημαίνει τομή και prossichane ή pressichane σημαίνει κόψιμο, διάσχιση, διέλευση, διασταύρωση, πέρασμα. Είναι πράγματι διασταύρωση, διότι για να πάει κανείς σε οποιοδήποτε χωριό του δυτικού τμήματος του νομού θα περάσει από την Προσοτσάνη».
Κρίναμε σκόπιμο να μην απαντήσουμε αμέσως!
Στην πορεία διαβάσαμε τις απαντήσεις που δημοσιεύτηκαν για το θέμα από τον Σύλλογο Προσοτσανιωτών Θεσσαλονίκης και από τον συμπολίτη μας συγγραφέα κύριο Γεώργιο Βουλτσιάδη, ο οποίος έχει ασχοληθεί διεξοδικότερα με το θέμα στο βιβλίο του «Η Προσωτσάνη μέσα από την Ιστορία». Οι απαντήσεις μας ικανοποίησαν, ιδιαίτερα του κυρίου Βουλτσιάδη η οποία και τεκμηριώνεται.
Στις απαντήσεις αυτές ερχόμαστε σήμερα να προσθέσουμε νέα στοιχεία.
Αμέσως μετά το δημοσίευμα, αρχίσαμε να ψάχνουμε για γραπτές πηγές σχετικές με τις εποχές που άρχισε να σχηματίζετε ο οικισμός της Προσοτσάνης. Στην έρευνα μας αυτή είχαμε την αμέριστη συμπαράσταση του Δημάρχου Προσοτσάνης κ. Γεωργίου Μακρή. Τα στοιχεία που θα παρουσιάσουμε προέρχονται από το προσωπικό αρχείο του Δημάρχου. Αποτελούν μέρος επιστημονικής εργασίας, ομάδας Ελλήνων και Γάλλων που κατατέθηκε στην Ακαδημία Αθηνών και μέσω του κυρίου Ευάγγελου Παπαθανασίου, φίλου του Δημάρχου και της Προσοτσάνης, έφτασαν σε εμάς.
Το έγγραφο αυτό αποτελεί ακριβές αντίγραφο των πρακτικών της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους και μας δίνει στοιχεία όχι μόνο για την ονομασία της Προσοτσάνης αλλά και για την ζωή στην περιοχή μας. Το έγγραφο συντάχθηκε το 1316 από τον δημόσιο αξιωματούχο Τρύφων Κεδρηνό. Αποτελεί κατάλογο των παροίκων της Μονής των Ιβήρων στην Ανατολική Μακεδονία προκειμένου να υπολογιστεί ο φόρος της μονής.
«Επεί ωρίσθην παρά του κραταιού και αγίου ημών αυθέντου και βασιλέως αναθεωρήσαι και αποκαταστήσαι τα εν τω θέματι Βολερού και Μοσυνοπόλεως, Σερρών και Στρυμμόνος εκκλησιαστικά, μοναστηριακά, προσωπικά, αρχοντ(ικ)ά, στρατιωτικά, χρυσοβουλλάτα και λοιπά και παραδούναι εκάστω το οικείον ποσόν, μετά των άλλων, αποκατέστησα και την περί το κατεπανοίκιον Ζαβαλτίας οικονομί(αν) της κατά το Άγιον Όρος διακειμένης σεβασμίας μονής των Ιβήρων της εις όνομα τιμωμένης της πανυπεράγνου Θεομήτορος της Πορτιατίσσης ούτως
».
«...Ο προσκαθήμενος περί την Δράμαν εις το αγρίδιον την Πρισότζιανην Μπεζάνος ο Σγούρος, έχ(ει) (γυναίκα) Άνν(αν), υί(ούς) Θεόδωρ(ον) (και) Ιωάννην, οίκημα, βοϊδ(ιον) α΄ Άννα χ(ήρα) η αδελφή αυτού, έχει υι(όν) Βασίλ(ειον), (και) αμπ(έ)λ(ιον) συν τω εις την Αιγιδομίσταν μοδ(ίων) ζ΄ οι αμφότεροι τέλος (υπέρ)π(υ)ρα δύο. Μαρία χήρα Δημάνου του Σγουρού, έχει θυγατέρα χ(ήραν) Ευδοκί(αν), εγγονόν Δημάνον, οίκημα αμπ(έ)λ(ιον) μοδ(ίων) δ΄, τέλ(ος) (υπέρ)π(υ)ρ(ον) εν. Μιχ(αή)λ ο Ξηρός έχει οίκημα. Άννα χ(ήρα) Νικολάου του Ξηρού, έχει υι(όν) Θεόδωρον, θυγατέρα Καλήν, οίκημα, οι αμφότ(ε)ροι μοδ(ίων) ς΄ τέλ(ος) (υπέρ)π(υ)ρ(ον) εν τέταρτων. Άννα χ(ήρα) Δημητρίου του Παύλου, έχ(ει) υι(όν) Ίω(άννην), οίκημα, αμπ(έ)λ(ιον) συν τω εις την Χούνιανην μοδί(ων) εξ, τέλ(ος) (υπέρ)π(υ)ρ(ον) εν τρίτον. Ειρήνη χ(ήρα) Δραγάνου του Παύλου, έχει υι(ούς) Δημήτριον, Μοσχων(άν) (και) Δραγάνον, νύμφην επί τω Δημητρίω Μαρί(αν) και επί τω Μοσχωνά Καλήν, οίκ(ημα), (και) αμπ(έ)λ(ιον) μοδί(ων) ε΄, τέλος (υπέρ)π(υ)ρ(ον) εν ήμισυ. Δραγίνας ο Πρωτίνας, έχ(ει) (γυναίκα) Καλήν, υι(όν) Βασίλ(ειον), θυγατέρα Ειρή(νην), οίκ(ημα), αμπ(έ)λ(ιον) μοδί(ον) δέκα ήμισυ, τέλ(ος) (υπέρ)π(υ)ρα δύο. Ευδοκία χήρα Βασιλείου του Περιβόλου, έχ(ει) αδελφ(ήν) Μαρίαν, οίκ(ημα), αμπ(έ)λ(ιον) μοδί(ων) πέντε, τέλος (υπέρ)π(υ)ρ(ον) εν. μιχ(αή)λ χαλκεύς ο Μπρεστιάκος, έχ(ει) (γυναίκα) Θε(οδώ)ρ(αν), υι(ούς) Θεόδ(ω)ρ(ον) (και) Ιω(άννην), θυγατέρα Άνν(αν), οίκ(ημα), ονικ(όν) Βασίλειος χαλκεύς ο υιός αυτ(ού), έχ(ει) (γυναίκα) Καλήν, υιόν Μιχ(αή)λ, οίκ(ημα), οι αμφότ(ε)ροι αμπ(έ)λ(ιον) μοδίου α΄ τέλ(ος) (υπέρ)π(υ)ρ(ον) έν. Άννα χ(ήρα) η της Φωτεινής, έχει υι(όν) Γε(ώ)ρ(γιον), νύμφην επ' αυτώ Μαρί(αν), έγγον(ον) Ιω(άνν)ην, εγγονήν Ζω(ήν), οίκ(ημα), βοϊδ(ιον) α΄, ον(ικόν), αμπ(έ)λ(ιον) μοδί(ων) θ΄, τέλος (υπέρ)π(υ)ρ(ον) εν δίμοιρ(ον). Στανούλα χ(ήρα) Μιχ(αή)λ του Κλεπτάκη, έχ(ει) υι(ούς) Θεόδ(ω)ρ(ον), Γεώργι(ον) (και) Δημήτρι(ον), νύμφην επί τω Θεοδώρω Άνν(αν), οίκημα, (και) αμπ(έ)λ(ιον) μοδί(ων) ε΄ (ημίσεος), τέλ(ος) (υπέρ)π(υ)ρ(ον) εν ήμισυ
».
«
..Επί τούτω γ(αρ) εγεγόνει και το παρόν πρακτικόν δι΄ ασφάλειαν, μηνί Ιαννουαρίω ινδικτιώνος τεσσαρεσκα- δεκάτης.
Ο δούλος του κραταιού και αγίου ημ(ών) αυθέντου και βασιλ(έως) σεβαστός Τρύφων Κεδ[ρηνό]ς ο ορφανοτρόφος.».
Η Προσοτσάνη αναφέρεται στο κείμενο ως «Πρισότζιανην». Σε πολλά άλλα έγγραφα και κείμενα, διαφόρων εποχών, συναντάμε παράφραση του ονόματός της. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι αναφέρεται το κείμενο στην Προσοτσάνη, γιατί σε άλλο σημείο του την προσδιορίζει 18 περίπου χιλιόμετρα δυτικά της Δράμας.
Πως είναι όμως δυνατό σε μια περιοχή που οι κάτοικοι της οποίας είναι όλοι Έλληνες, όπως μαρτυρούν επίσημα έγγραφα, μιας εποχής (1316) που οι Βούλγαροι δεν είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή μας, να δώσουν στον τόπο τους ένα όνομα το οποίο δεν αντιστοιχεί στην γλώσσα τους. Η εγκατάσταση Βουλγάρων (αριθμητικά πολύ μικρή) στην περιοχή μας υπολογίζεται κατά τον 19ο αι.
Τα ονόματα που αναφέρονται στο κείμενο είναι όλα ελληνικά και μάλιστα αντίστοιχα της εποχής. Ονόματα όπως Μπεζάνος ο Σγούρος ή Μιχαήλ ο Ξηρός κτλ παραπέμπουν κατευθείαν στο Βυζάντιο.
Δεν θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε γλωσσικά την λέξη Προσοτσάνη, όμως η κατάληξη του ονόματος «τσάνη, άνη» συναντάτε σε πολλά μέρη της Μακεδονίας και Θεσσαλίας, πουθενά όμως σε περιοχές που σήμερα κατοικούνται από Σλάβους. Ας θυμίσουμε ακόμα ότι παλιότερα το όνομα γραφόταν Προσωτσάνη, δηλαδή με ωμέγα, η λέξη «πρόσω». Δεν χωρά αμφιβολία ότι είναι ελληνική. Ακόμα γεννάται το ερώτημα, είναι δυνατόν σε μια περιοχή που κυριαρχούν όχι μόνο αριθμητικά αλλά και πνευματικά οι Έλληνες να δώσουν σλαβική ονομασία. Κατά την περίοδο που αναφέρεται το κείμενο οι Βούλγαροι δεν είχαν να παρουσιάσουν καμία πνευματική κίνηση, ακόμα πολύ αργότερα όταν έκαναν τα πρώτα τους δειλά βήματα και παρουσίασαν κάποια πολιτιστική και πνευματική κίνηση, οι Βούλγαροι επίσημοι και πνευματικοί άνθρωποι μιλούσαν την Ελληνική γλώσσα.
Το παραπάνω έγγραφο από την Μονή των Ιβήρων του Αγίου Όρους, είναι μια απάντηση σε όλους αυτούς που χωρίς ίχνος σοβαρότητας ασχολούνται με ένα τόσο ευαίσθητο θέμα, γράφοντας ανακρίβειες και εικασίες χωρίς ορθολογικές αποδείξεις. Θεωρούμε ότι θα πρέπει όλοι να ήμαστε προσεχτικότεροι όταν αναλύουμε θέματα εθνικής σημασίας.
Δεν θα προχωρήσουμε σε λεπτομερέστερη ανάλυση των υπολοίπων στοιχείων για την ζωή των ανθρώπων στην περιοχή της Προσοτσάνης που προκύπτουν από το έγγραφο αυτό στο παρόν κείμενο, αλλά θα το κάνουμε στο άμεσο μέλλον. Ακόμα με την βοήθεια πιο ειδικών από εμάς, θα επιχειρήσουμε να δώσουμε τις πιθανότερες εκδοχές για την προέλευση του ονόματος της Προσωτσάνης.
(δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «ΗΩΣ» Μάρτιος 2002, αριθμός φύλλου 9).