Η Προσοτσάνη στις αρχές του 20ο αιώνα
Του Γεωργίου Χατζηκυριάκου
Πολλές φορές θα περνά από το μυαλό μας πως ήταν η Προσοτσάνη τα δύσκολα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα. Απάντηση σε αυτό μας δίνει ο Γιώργος Χατζηκυριάκου στο βιβλίο του «Σκέψεις και Εντυπώσεις εκ Περιοδείας μετά τοπογραφικών, ιστορικών και αρχαιολογικών σημειώσεων», που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1906. Το τμήμα του βιβλίου που έχουμε στην διάθεση μας αναφέρεται σε επισκέψεις του συγγραφέα στα σημαντικότερα χωριά της περιοχής της Δράμας. Ο χρόνος της επίσκεψης με κάθε επιφύλαξη είναι το 1905, σε αυτό το συμπέρασμα καταλήγουμε καθώς δεν αναφέρεται ημερομηνία, αλλά από αναφορές του συγγραφέα σε γεγονότα που έλαβαν χώρα εκείνη την εποχή.
«…Δια Τσιατάλτζης περί ηλίου δυσμάς επανέρχομαι πάλιν εις Δράμαν, ίνα τη επομένη επισκεφθώ τας εξ αντιθέτου διευθύσεως κείμενας κώμας, Δράνοβον, Βισοτσάνην, Πλεύνα, Βοβλίτσι και Προσωτσιάνην.
Εκ Δράμας λίαν πρωί ιππεύων αναχωρώ κατευθυνόμενος εις την κώμην Προσωτσιάνην δυσμικώς και ολίγον βορείως της Δράμας κείμενην. Διασχίζω την ομαλήν και επίπεδον πεδιάδα της Δράμας, την εκτεινομένην προς την διεύθυνσιν εκείνη μέχρι των υπωρειών του Μενοικίου και του Φαλακρού (Μποζ Δαγ) ΒΑ, και μετά δίωρον πορείαν ενιππεύω εις την κώμην, διακόπτουσαν την συνέχεια των καπνοσπάρτων αγρών, οίτινες περιστοιχίζουσιν αυτήν.
Και η κώμη αυτή βεβυθισμένη εντός του εκ της νικοτιανής καπνού περισυλλέγει αυτόν εκ του προνομιούχου αυτής εδάφους και αποστέλλει εις τους μεγάλους της Δράμας και Καβάλας καπνοσυλλέκτας. Και πάσαι οι της πεδιάδος εκείνης κώμαι το αυτό κέκτηνται φύσει και θέσει προνόμιον.
Η Προσωτσιάνη είναι η μάλλον σημαίνουσα κώμη της πεδιάδος εκείνης και η μεγαλυτέρα όλων. Έδρα διοικήσεως μοδίρου συγκεντροί υπέρ τας 1000 οικογενείας εν πλεονασμώ των οθωμανικών. Εκ των 400 περίπου Ελληνορθοδόξων απεσχίσθησαν προ τινων ετών περί τας 150, της υποκινήσει και διαβολή της γνωστής βουλγαρικής εταιρείας, της επιδιωκούσης τους γνωστούς πολιτικούς σκοπούς.
Ήρξατο έκτοτε μεταξύ των αρνησιθρήσκων και των Ελληνορθοδόξων πάλη δεινή και αργαλέα, των μεν εφορμώντων ίνα τα ιερά της κοινότητας σφετερισαώσι, των δε αμυνομένων και απωθούντων αυτούς. Επέτυχον οι σχισματικοί να οικειοποιηθώσι μικρόν περεκκλήσιον, όπερ ως ναόν μέχρι σήμερον χρησιμοποιούσι, κείμενον παρά τη μεγάλη της ημετέρας κοινότητας εκκλησία και εντός του αυτού περιβόλου, εν ω και τα σχολεία αυτής. Πλην τούτου και διαμέρισμα του σχολικού κτιρίου επεδικάσθη αυτοίς, όπερ ως σχολείον μικρόν αρρένων και θηλέων διατηρούσιν. Οποίον γειτόνημα τελείται μεταξύ των διαμαχόμενων μεριδίων, μετά την αρπαγή ιερών, ευκόλως έκαστος δύναται να φαντασθή.
Η ημετέρα κοινότης εκ της μακραίωνος των πατέρων πίστεως και του εξ αυτής απορρέοντος απαραγράπτου δικαίου αντλούσα δυνάμεις ερρωμένως αμύνεται και στερρώ τω ποδέ χωρεί προς εκπλήρωσιν της αποστολής της. Διατηρεί ακμαία σχολεία αρρένων και θηλέων, αλλά το σχολικών κτίριον παλαιόν και σαθρόν ήκιστα εκπληροί τον προορισμόν του. Διά τούτο φιλιτιμία της κοινότητας και γενναία φιλομούσων ομογενών ήρξατο η ανέγερσις νέου σχολικού κτιρίου επί εγκεκριμένου σχεδίου.
Και Φιλόμουσος Αδελφότης λειτουργούσα προ ετών και διαλυθείσα ανασυνέστη, ίνα τω εκπαιδευτικώ της κοινότητος έργω επικουρήση.
Επί της νότιας εξωτερικής πλευράς του παρθεναγωγείου επί μαρμαρίνης τετειχισμένης πλακός φέρεται η εξής επιγραφή, ης ουδαμώς άσκοπος η ενταύθα αντιγραφή. Τουναντίον αποτελεί εν επί πλέον γραπτόν μαρτύριον των δικαίων της ημετέρας κοινότητας και του προς τα Ελληνικά γράμματα αυτής ζήλου.
«Ανηγέρθην διαβάτα από βάθρων των Μουσών
ενδιαίτημα να είμαι ευπρεπές και αγλαόν
δι΄ αδράς δαπάνης φίλων της παιδείας εραστών
των Ελληνικών γραμμάτων ζηλωτών και προστατών
όπως χύνω εις αθώας και φιλομαθείς ψυχάς
νεανίδων φώς αστράπτον και ακτίνας αγλαάς
αναπτύξεως καθόλου Ελληνοπρεπούς χρηστής
και μορφώσεως παγίας νοεράς και ηθικής.
Ωκοδομήται τη συντόνω φροντίδι και αόκνω επιμελεία
της ενταύθα Ελλην. Φιλ. Αδελφότητος «Ηώς», αρχιερατεύοντος του Σεβ, Μητροιπολίτου Δράμας Γερμανού.
Εν Προσσουτσάνη 1879 Οκτ. 12.
Τη υστεραία όρθριος λύπην και εγκότησιν φέρων εν τη καρδία αλλά και επλίδας χρηστάς, στηριζομένας επί του αφυπνισθέντος της ημετέρας κοινότητος φρονήματος, ότι το δίκαιον εν τέλει θα κατισχύση, αναχωρώ έφιππος και μετά ώρας πορείαν καταφθάνω εις την περιβόητων Πλεύναν ΒΑ της Προσωτιάνης κειμένην…»