Greek Albanian Bulgarian Czech Dutch English Estonian Finnish French German Icelandic Irish Italian Norwegian Portuguese Russian Slovenian Spanish Swedish Turkish
Εφημερίδα ΗΩΣ
Είσοδος μελών



  

Επισκέπτες
Έχουμε 29 επισκέπτες συνδεδεμένους

Χριστούγεννα - Πρωτοχρονιά - Θεοφάνεια

Του Σταμπουλή Δημήτρη

Ποικίλες είναι οι εκδηλώσεις των πιστών στα πλαίσια του δωδεκαημέρου από την αρχαιότητα μέχρι τις σύγχρονες αντιλήψεις στην εποχή της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης.
Το δωδεκαήμερο Χριστούγεννα - Θεοφάνεια περιλαμβάνει θρησκευτικές δοξασίες, οι οποίες έχουν αποκλειστικά εορταστικό περιεχόμενο. Τα γεγονότα αυτά της γέννησης και της βάπτισης του Θεανθρώπου είναι από τα εύθυμα μηνύματα της πίστης μας.
Οι Χριστιανοί από τα πρώτα χρόνια τιμούν με ιδιαίτερη λαμπρότητα την έλευση του Χριστού στην γη, όπως επίσης και το μυστήριο της βάπτισής του. Τα γεγονότα που συνδέονται με την πίστη και τις δοξασίες των πιστών σ΄ αυτά, τον τρόπο με τον οποίο εκδηλώνουν οι πιστοί τιμές προς στα γεγονότα αυτά, αποτελούν μέρος των θρησκευτικών εθίμων.
Το δωδεκαήμερο αυτό συμπεριλαμβάνει και μια κοινωνική διάσταση στα πλαίσια αυτών των εκδηλωτικών συμπεριφορών των ανθρώπων προς το θρησκευτικό, θεϊκό γεγονός. Δηλαδή οι ανθρώπινες εκδηλώσεις των ημερών απορρέουν άμεσα από το γεγονός της πίστης. Με την πάροδο του χρόνου επικράτησε μια συγκεκριμένη μορφή και τρόπος οργάνωσης καθώς και τέλεσης αυτών των γεγονότων - θρησκευτικού και κοινωνικού εθίμου.
Στο δωδεκαήμερο αυτό βέβαια προϋπήρχαν και δοξασίες των γηγενών προτού την γέννηση του Θεανθρώπου, οι οποίες με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αναβιώνουν ως δρώμενα στη περιοχή μας. Οι αναπαραστάσεις αυτών των εθίμων περιέχουν συμβολισμούς και τελετουργίες που σχετίζονται με την γονιμότητα, την ευκαρπία της γης, αλλά και με τον εξευμενισμό των θεϊκών δυνάμεων και στοιχείων. Στη περιοχή μας ιδιαίτερα το τριήμερο των Θεοφανίων τα δρώμενα των Μπαμπούγερων στην Καλή Βρύση, του Μπάμπιντεν της Πετρούσας, οι Αράπηδες των Πύργων, του Ξηροποτάμου, του Μοναστηρακίου και της Νικήσιανης, τα Χαράπια και οι Αρκούδες του Βώλακα, όπως και οι αναπαραστάσεις παραδοσιακών γάμων, συνδέονται με τις αρχέγονες τελετουργίες. Πολλά στοιχεία της αρχαίας λατρείας και δοξασίας ακόμη περιέχονται στα κοινωνικά έθιμα των χριστιανών πιστών.
Μια περιγραφή των εθίμων αυτής της περιόδου για την Προσοτσάνη θαρρώ πως περιέχει ένα μεγάλο ρίσκο, γιατί βασίζεται σε μη συστηματικές αφηγήσεις. Παρόλα αυτά το εγχείρημα νομίζω πως αξίζει το τίμημα για την «διαιώνιση» της παράδοσης.
Η παρακάτω αφήγηση βασίζεται και πάλι στην κυρία Σοφία Ζαγόρη, η οποία για μια ακόμη φορά διέθεσε την γνώση και την πολύτιμη μνήμη της στην παρακάτω εξιστόρηση των εθίμων. Η αναφορά περιλαμβάνει μια χρονική περίοδο προ και μετά το μεγάλο πόλεμο.

Χριστούγεννα

Το τελετουργικό μέρος των εκδηλώσεων των Χριστουγέννων όπως και των άλλων μεγάλων εορτών της Χριστιανοσύνης συμπεριλαμβάνει το προεόρτιο μέρος, όπου γίνονται οι απαραίτητες διεργασίες - προετοιμασίες του εορτασμού του γεγονότος. Και βέβαια ο εορτασμός συνδέονταν και εξαρτιόταν όπως και σήμερα άμεσα από την οικονομική κατάσταση του αντίστοιχου νοικοκυριού.
Έτσι στα πλαίσια της προετοιμασίας των Χριστουγέννων σταματούσαν οι όποιες αγροτικές και άλλες ασχολίες και η οικογένεια αφιερωνόταν στην προετοιμασία.
Οι γυναίκες ως συνήθως ασχολούνταν κυρίως με την καθαριότητα του σπιτιού και την προμήθεια των απαραίτητων ειδών διατροφής, τα οποία είδη ήταν συγκεκριμένα για τις εορτές αυτές.
Στα πλαίσια των προετοιμασιών ανήκε η σφαγή του οικόσιτου γουρουνιού, το οποίο κυρίως μετά το Πάσχα αποτελούσε μεταξύ των άλλων μέρος των κατοικίδιων ζώων.
Πάντα υπήρχε περίσσευμα κρέατος και άλλων προϊόντων διατροφής για τις άπορες οικογένειες της γειτονιάς ή ακόμα και φιλοξενούνταν αυτές τις άγιες ημέρες να συνεορτάσουν το γεγονός.
Την παραμονή των Χριστουγέννων μετά από την νηστεία που προηγούνταν οι πιστοί εκκλησιάζονταν το πρωί και συμμετείχαν στην Θεία Κοινωνία, που βέβαια η νηστεία διαρκούσε μέχρι την άλλη μέρα.. Τα παιδιά ακολούθως από πόρτα σε πόρτα ανάγγελλαν το «Κολέτντα μανιά». Το απόγευμα της ίδιας μέρας με τα φαναράκια έβγαιναν τα παιδιά εκ νέου στα σοκάκια για να φέρουν το μήνυμα της έλευσης του Χριστού τραγουδώντας τα καθιερωμένα κάλαντα. «Χριστός γεννάται σήμερον ...».
Στα παιδιά οι νοικοκυρές μοίραζαν ανάλογα με τις δυνατότητές τους τις οικονομικές κατά πλειονότητα προϊόντα όπως σύκα, ξυλοκέρατα, καρύδια κ.α., χρηματικά φιλοδωρήματα σε σπάνιες περιπτώσεις τα πλούσια νοικοκυριά - γιατρών, προέδρων, εμπόρων, μεσιτών - σε παιδιά συγγενικών οικογενειών κυρίως.
Το Χριστουγεννιάτικο δένδρο αποτελούνταν κυρίως από ένα θάμνο Κέδρου, το οποίο στόλιζαν με διάφορα επίχρυσα και ασημί περιτυλίγματα όπου και απόθεταν τα λιγοστά δώρα.
altΤο βράδυ της παραμονής το τραπέζι που στρώνονταν περιελάμβανε νηστίσιμα φαγητά, κυρίως νερόβραστα φασόλια ή άλλα όσπρια. Γύρω από τον σοφρά κάθονταν τα μέλη της οικογένειας ιεραρχικά, όπου ο αρχηγός της οικογένειας αφού προσεύχονταν όλοι μαζί θυμιάτιζε και ευλογούσε το τραπέζι και τα μέλη της οικογένειας καθώς και τους υπόλοιπους χώρους του σπιτιού. Το όλο αυτό τελετουργικό μέρος έχει την ονομασία "Καντίλκα".
Την επομένη, ανήμερα των Χριστουγέννων μετά την Θεία Λειτουργία, αντάλλασσαν οι πιστοί τις εγκάρδιες ευχές τους. Το παραδοσιακό μεσημεριανό φαγητό των Χριστουγέννων ήταν ο πατσάς, ο οποίος προετοιμάζονταν με ιδιαίτερη φροντίδα στα πήλινα τσουκάλια και σιγόβραζαν στους παραδοσιακούς φούρνους.

Πρωτοχρονιά
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς μέρος της προετοιμασίας αποτελούσε το σφάξιμο του κόκορα για την πρωτοχρονιάτικη παραδοσιακή σούπα. Στα πλαίσια αυτά οι νοικοκυρές προετοίμαζαν τα σιροπάτα γλυκίσματα που δεν ήταν άλλα από τον μπακλαβά, το κανταΐφι, το ρεβανί, το σεκέρ παρέ, το σαραγλί. Επίσης ζυμώνανε τα κουλούρια και την βασιλόπιτα που δεν ήταν άλλη από ένα στρόγγυλο μεγάλο κουλούρι στο σινί και ενδιάμεσα μικρές μπαλίτσες όσα και τα μέλη που αποτελούσαν την οικογένεια και τα τιμώμενα Θεία Πρόσωπα (Παναγία, Χριστό). Το φλουρί (φράγκο) περιέχονταν σε ένα από τα μπαλάκια αυτά της βασιλόπιτας. Την ημέρα αυτή έβγαιναν και πάλι τα παιδιά να πουν τα κάλαντα του ερχομού της νέας χρονιάς.
Το βράδυ μαζεύονταν και πάλι η οικογένεια γύρω από το σοφρά για την κοπή της βασιλόπιτας με το καθιερωμένο τρόπο θρησκευτικής ευλάβειας κοπής της, μοιράζοντας τις μπαλίτσες. Στα μεταπολεμικά χρόνια μετά από κάποια σχετική ευμάρεια η βασιλόπιτα αποκαταστάθηκε με πραγματική πίτα.. Το μοίρασμα προσέλκυε το ενδιαφέρον των ανθρώπων για το ποιος θα τύχαινε το μπαλάκι με το φλουρί, το οποίο κατόπιν τοποθετούσαν στα εικονίσματα, που συμβολικά θα ήταν ο τυχερός της νέας χρονιάς. Γύρω από το τραπέζι ανταλλάσσονταν οι ευχές των μελών της οικογένειας για το νέο έτος.
Στο πρωτοχρονιάτικο τραπέζι η σούπα του κόκορα ήταν το κύριο γεύμα καθώς επίσης και τα μη νηστίσιμα εδέσματα και γλυκίσματα.
Την ημέρα τις Πρωτοχρονιάς αποφεύγονταν συνειδητά οι επισκέψεις στα σπίτια. Την δεύτερη ημέρα ήταν η ημέρα του ποδαρικού. Σύμφωνα μ΄ αυτήν, ο πρώτος επισκέπτης έφερνε την τύχη ή την ατυχία στο σπίτι. Υπήρχε η προκατάληψη αυτή πολύ έντονη σε όλο το ντόπιο πληθυσμό της περιοχής. Βάση αυτής της προκατάληψης πολλές φορές ο νοικοκύρης του σπιτιού παράγγελνε μικρά παιδιά, τα οποία θεωρούνται και αναμάρτητα. Έτσι το ποδαρικό αποτελούσε και μια τελετουργική πράξη. Το παιδί που ξεκινούσε πρωί - πρωί για ποδαρικό σε κάποιο σπίτι πήγαινε από την δημόσια βρύση που βρίσκονταν στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα το πλατάνι «Καζίνο» και προμηθεύονταν σε ένα σταμνί ή altάλλο δοχείο το ¨βουβό νερό¨. Στην πορεία αυτή μέχρι να φτάσει στο σπίτι που θα έκανε το ποδαρικό δεν μιλούσε σε κανέναν παρά τον μεγάλο συνωστισμό που υπήρχε στους δρόμους και στην βρύση από όπου οι κάτοικοι έπαιρναν το ¨βουβό νερό¨. Ο νοικοκύρης υποδέχονταν με μεγάλη χαρά και ικανοποίηση το άτομο με το ¨βουβό νερό¨ για την τέλεση του ποδαρικού. Με το ¨βουβό νερό¨ έρχονταν σε επαφή τα μέλη της οικογένειας το οποίο πίνανε και εύχονταν να τους δίνει υγεία και να τους βοηθά στη σοδιά Οι ευχές αυτές ήταν ανάλογες που συνδέονταν άμεσα με τις ασχολίες τους κυρίως. Μ΄ αυτό ακολούθως ράντιζαν όλους τους χώρους του σπιτιού και τις αποθήκες με τα υπάρχοντα, την σοδιά και τα ζώα..
Ο οικοδεσπότης έδινε στο άτομο του ποδαρικού αλάτι το οποίο έριχνε στην σόμπα ή το τζάκι και εκφωνούσε: «όπως σκάζει το αλάτι έτσι να σκάσουν οι εχθροί», «έτσι να σκάζουν τα αμπάρια με σοδιά», «να σκάζουν οι τσέπες σας με λεφτά» και άλλα.
Στο παιδί προσφέρονταν διάφορα δώρα και γλυκά. Ανάλογα με την έκβαση της χρονιάς το ποδαρικό συνεχίζονταν ή άλλαζε το πρόσωπο του ποδαρικού.

Θεοφάνεια
Η επόμενη μεγάλη εορτή της Χριστιανοσύνης είναι τα Θεοφάνεια.
Την παραμονή των Φώτων 5 Ιανουαρίου γίνεται στην εκκλησία κατά την θεία λειτουργία ο αγιασμός των υδάτων. Οι πιστοί μεταφέρουν τον αγιασμό από την κολυμπήθρα με διάφορα μπουκαλάκια στο σπίτι, το οποίο και εναποθέτουν στο εικονοστάσιο και το χρησιμοποιούν για κάθε ενδεχόμενο αρρώστιας ή μοιασίματος.
Ο παπάς της ενορίας μετά την πρωινή δοξολογία κρατώντας ένα κουβαδάκι με τον αγιασμό και ένα ματσάκι βασιλικό επισκέπτεται τα σπίτια για να ευλογήσει τους κατοίκους, τους κατοικήσιμους αλλά και τους βοηθητικούς χώρους του σπιτιού. Στην είσοδο του σπιτιού υποδέχονταν τον παπά ο νοικοκύρης του και τα μέλη της οικογένειας κατά σειρά ηλικιακής ιεραρχίας. Τα μέλη της οικογένειας ασπάζονταν το χέρι του παπά, ο οποίος τους ευλογεί και αυτοί με την σειρά τους ρίχνουν στο κουβαδάκι με το αγίασμα κέρματα για την ενίσχυση της εκκλησίας.
Το βράδυ στρώνεται τραπέζι όπως την παραμονή των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, ακολουθώντας περίπου την ίδια διαδικασία προετοιμασίας τέλεσης των εθίμων.
Την παραμονή επίσης συνήθιζαν να ρίχνουν περιμετρικά του σπιτιού και των αποθηκών στάχτη για να διώχνουν τους καλικάντζαρους. Αυτοί την ημέρα οι κάτοικοι οδηγούσαν τα ζώα τους στη στέρνα όπου ρίχνεται ο Ιερός Σταυρός και στις ποτίστρες που υπάρχουν γύρω-γύρω τα πότιζαν.
Την ημέρα των Φώτων που είναι και η βάπτιση του Θεανθρώπου μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας, το εκκλησίασμα σε πομπή κατευθύνονταν για την  βάπτιση του Ιερού Σταυρού το οποίο συνοδεύονταν από τους πιστούς σε πανέρι μαζί με την εικόνα της Παναγίας. Η στέρνα ήταν έτοιμη να υποδεχθεί τους πιστούς για το βάπτισμα. Ομάδες νέων έπαιρναν θέσης και ήταν έτοιμοι να βουτήξουν για να ανασύρουν από τα παγωμένα νερά της δεξαμενής τον Ιερό Σταυρό. Κατόπιν ο νέος αυτός μαζί με την παρέα του μετέφερναν τον Ιερό Σταυρό στα σπίτια των πιστών για να το προσκυνήσουν. Οι πιστοί ανταποκρίνονταν με διάφορα φιλοδωρήματα προς το νέο.
Η διαχρονικότητα του μηνύματος της Θείας Γέννησης - του Θεανθρώπου δεν είναι άλλη από το επί γης ειρήνη, αδελφοσύνη, η αγάπη προς τον πλησίον ανεξάρτητα ποιος να είναι αυτός, κοινωνική ενότητα και αλληλεγγύη. Μακάρι οι αξίες αυτές του Ευαγγελίου, ιδιαίτερα τις μέρες αυτές, να μην αποτελούν ένα ρητορικό σχήμα και μόνον.

(δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΗΩΣ τον Δεκέμβριο του 2000)

 
Που βρίσκεται η Προσοτσάνη
greece_brown_glass

alt
Αποκτήστε το βιβλίο "Η Προσοτσάνη και η ιστορία της"
Τηλ. παραγγελίας: 2522023480

Kodikas_Prosotsanis_02

Αποκτήστε το Βιβλίο Σπαράγματα του Κώδικα Προσοτσάνης
Τηλ. παραγγελίας: 2522023480

stamps

Συλλεκτικά γραμματόσημα του Συλλόγου

youtubelogo
κλικ εδώ για video


facebook