Η Προσοτσάνη μέσα από τα Τουρκικά αρχεία 1478/79

Του Κων/νου Παπαδόπουλου

Σε αυτό το φύλλο της εφημερίδας μας, θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε μια περίοδο της ιστορίας του τόπου μας που ελάχιστα μέχρι τώρα γνωρίζαμε. Την δυνατότητα αυτή μας παρέχει η μελέτη του Κων/νου Π. Μουστάκα για την Προσοτσάνη μέσα από τα τουρκικά αρχεία του έτος 1478/79. «Σκοπός του παρόντος πονήματος είναι να συμβάλει στην γνώση του παρελθόντος μιας ελληνικής κωμόπολης με βάση νέα στοιχεία που προέρχονται από μία ελάχιστα γνωστή πηγή…».
Η παρούσα μελέτη δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1998 στο περιοδικό «Ιστοριογεωγραφικά» (περιοδική έκδοση για την ιστορία, γεωγραφία και τοπογραφία του Ελληνικού χώρου κατά τους μέσους χρόνους), που εκδίδεται στα Ιωάννινα.
Ένα μεγάλο ευχαριστώ στον πολύ καλό φίλο του Συλλόγου μας τον κύριο Παναγιώτη Χωρίκη, ο οποίος μας βοηθά στην έρευνα μας και ο οποίος μας έστειλε αυτή την μελέτη. Ο κύριος Παναγιώτης Χωρίκης είναι υπεύθυνος των χορευτικών τμημάτων του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Κορινθίων που είχαμε την χαρά να τον φιλοξενήσουμε το καλοκαίρι και να ανταλλάξουμε απόψεις πάνω σε διάφορα θέματα που αφορούν τον πολιτισμό και την παράδοση.
Τα στοιχεία που παρουσιάζονται σε αυτή την μελέτη προέρχονται εξ΄ ολοκλήρου από τουρκικές πηγές. Συγκεκριμένα από τα Πρωθυπουργικά Αρχεία Κωνσταντινούπολης (Basbakanlik Arsivleri) και αφορούν το έτος 1478/79. Προέρχονται από μια υποκατηγορία των αρχείων (φορολογικά-απογραφικά κατάστιχα) αυτών, τα λεγόμενα tahrir defterleri. «…Αυτά συντάσσονταν κατά περιοχή, σε τακτά χρονικά διαστήματα και κατέγραφαν όλους τους οικισμούς που ήταν ενταγμένοι σε τιμάρια, αλλά και σε άλλες κατηγορίες φορολογικών επικαρπιών ή φεουδαλικών κτήσεων, όπως τα βακούφια, μούλκια, σουλτανικά και άλλα χάσια…».
Το πρώτο σωζόμενο κατάστιχο που αναφέρεται στην περιφέρεια της πόλεως της Δράμας είναι το Tapu ve Tahrir Defteri n.7, του έτους Εγίρας 883 (1478/79), το οποίο φυλάσσεται στα Basbakanlik-Arsivleri Κωνσταντινουπόλεως.
Ανάμεσα στους καταγραμμένους στο TTD-7 οικισμούς της επαρχίας Δράμας συμπεριλαμβάνεται και η Προσοτσάνη, «…Η Προσοτσάνη καταγράφεται στις σελίδες 52 έως 54 του κατάστιχου. Το μεγαλύτερο μέρος της καταγραφής καλύπτει η αναφορά των φορολογούμενων νοικοκυριών, ενώ στο τέλος της καταγραφής αναφέρονται τα φορολογικά εισοδήματα των τιμαριούχων ανά προϊόν».
«Ο οικισμός καταγράφεται στο κατάστιχο με την μορφή Prosacani και χαρακτηρίζεται ως χωριό. Κατά το έτος 1478/79 η Προσοτσάνη ανήκε εξ ολοκλήρου στο τιμάριο δύο προσώπων με τα ονόματα Ishak και Mustafa…. Στο ίδιο τιμάριο ανήκε και δεύτερο χωριό με την ονομασία Κλαντουπετσάνη…», (Kariye-i Kladupecani).
Σημαντικές είναι οι πληροφορίες που μας παρέχει το κατάστιχο σχετικά με την πληθυσμιακή σύνθεση της Προσοτσάνης. Αν και αναφέρονται μόνο τα φορολογούμενα νοικοκυριά μπορούν να βγουν ασφαλή συμπεράσματα για το πληθυσμιακό μέγεθος του χωριού.
«Ο φορολογούμενος πληθυσμός της Προσοτσάνης αποτελείτο το 1478/79 από 19 νοικοκυριά Μουσουλμάνων, δεκαπέντε πλήρεις οικογενειακές εστίες (hane) και τέσσερις αγάμους (mucerred) και 87 νοικοκυριά Χριστιανών, εβδομήντα πέντε πλήρη (hane), πέντε αγάμων (mucerred) και εφτά νοικοκυριών τελώντα υπό χήρα γυναίκα (bive). Ο συνολικός αριθμός καταγραμμένων νοικοκυριών, κάθε κατηγορίας, ήταν 106. Το δεύτερο χωριό του ίδιου τιμαρίου ήταν πολύ μικρότερο και περιλάμβανε μόνο 27 νοικοκυριά κάθε κατηγορίας, όλα χριστιανικά».
Όπως προκύπτει από την σύγκριση με άλλα χωριά που αναφέρονται στην ίδια μελέτη η Προσοτσάνη ήταν από τα μεγαλύτερα, πληθυσμιακά, χωριά. Ενδεικτικά η Καβάλα την εποχή εκείνη κατοικούνταν από 103 νοικοκυριά Χριστιανών και Μουσουλμάνων κάθε κατηγορίας.
«Η συνολική αποτίμηση των πληθυσμιακών δεδομένων και της οικονομίας στην Προσοτσάνη του β΄ μισού του 15ου αιώνα δείχνει ότι επρόκειτο για σημαντικό οικισμό με συγκριτικά υψηλό αριθμό κατοίκων και υψηλή παραγωγικότητα (όπως αυτή αντικατοπτρίζεται στην φορολογία). Για τη διαμόρφωση μιας γενικής ιδέας όσον αφορά τη θέση της Προσοτσάνης στον ευρύτερο ανατολικο-μακεδονικό χώρο αρκεί μια σύγκριση των πληθυσμιακών και οικονομικών δεδομένων της με αυτά των χωριών του Βιλαετιού Kesislik (η επαρχία νότια και νοτιοδυτικά των Σερρών και της Ζίχνης μέχρι και τις εκβολές του Στρυμόνα), την λίστα των οποίων έχει συντάξει ο Heath Lowry, σύμφωνα με το ίδιο κατάστιχο (TTD-7). Από τα 51 χωριά του Βιλαετιού Kesislik που καταγράφει, μόνο εφτά (133.72%) είχαν περισσότερα καταγραμμένα νοικοκυριά από την Προσοτσάνη, κατά το έτος 1478/79 και μόνο δεκατέσσερα (27.45%) κατέβαλλαν υψηλότερο ποσό φόρου, κατά το ίδιο έτος».
Όπως αναφέρει σε άλλο σημείο της μελέτης του, ο Κων/νος Π. Μουστάκας, υπάρχουν αναλυτικά (mufassal) κατάστιχα στα οποία γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο κάθε νοικοκυριό με αναγραφή του ονόματος της κεφαλής του. Δυστυχώς δεν αναφέρονται αυτά στην παρούσα μελέτη, η οποία βασίστηκε αποκλειστικά στα συνοπτικά (icmal), τα οποία καταγράφουν μόνο το σύνολο του φορολογητέου πληθυσμού και το συνολικό ποσό του φόρου που καταβάλλετο από κάθε οικισμό.
Συμπερασματικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι η Προσοτσάνη ήταν ήδη ένας ισχυρός οικισμός από τα μέσα του 15ου αιώνα, και από τους σημαντικότερους στην ανατολική Μακεδονία και από πλευράς πληθυσμού και από πλευράς παραγωγικότητας.

(δημοσίευση στην εφημερίδα «ΗΩΣ» Δεκέμβριος 2003 αριθμός φύλλου 18)