Το εξωκλήσι του Αγίου Παντελεήμονα

Το έτος 1478 σύμφωνα με τα τουρκικά αρχεία, υπήρχε πλησίον της Προσοτσάνης, ένα χωριό με το όνομα Παντολήμον. Το χωριό ανήκε διοικητικά στον καζά της Δράμας. Κατοικούνταν από 16 χριστιανικά νοικοκυριά όταν στην Προσοτσάνη το ίδιο χρονικό διάστημα καταγράφονται 110 νοικοκυριά (91 χριστιανικά και 19 μουσουλμανικά). Οι αγροτικές παραγωγές που αναφέρονται είναι: σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, σίκαλη, φακή, κρόκος, οπωροκηπευτικά, βαμβάκι, χόρτα, άχυρο, αμπέλια, τσάι, κανάπια, και κρασί. Επίσης, καταγράφεται η φορολόγηση έξι (6) νερόμυλων, που προφανώς θα βρίσκονταν στις όχθες του ποταμού Αγγίτη.

altΣύμφωνα με τη δημισίευση του καθηγητή Γεωργίου Βελένη, ο Άγιος Παντελεήμονας είναι βυζαντινός ναός, της Παλαιολόγειας περιόδου, του δεύτερου μισού του 13ου αιώνα, ενώ επισκευάστηκε το 1915. Ανήκει στους μονόχωρους σταυροειδής εγγεγραμμένους ναούς, με ορθογωνική κάτοψη, αναλογία βάθους κεραιών 1:2,2. Από τον παλιό ναό σώζονται λίγα τμήματα μόνο, η βόρεια και η ανατολική κεραία. Είχε εξωτερικές διαστάσεις 5,90 x 7,30 μέτρα χωρίς την ημιεξαγωνική κόγχη (το ιερό). Η τοιχοδομία αποτελείται από πέτρα που συγκρατείται με πλίνθινα κομμάτια αλλά και αρχιτεκτονικά μέλη παλαιότερων κτισμάτων. Στο αέτωμα της ανατολικής πλευράς σώζεται τριπλό ψαθωτό κόσμημα. Το τύμπανο του αψιδώματος κοσμείται με δύο εναλλασσόμενες οριζόντιες ταινίες με θέμα το ψαροκόκαλο και δύο κάθετες με πλίνθους σε παράταξη. Σε καλύτερη κατάσταση σώζεται το μετωπικό τόξο στη βόρεια πλευρά, το οποίο διαμορφώνεται διπλό με πωρόλιθους και τρεις πλίνθους εναλλάξ. Φέρει στοιχεία και επιδράσεις από αντίστοιχους ναούς της Κωνσταντινούπολης (τοξοδομία και αψίδωμα νότιας πλευράς) και της Μακεδονίας (ημιεξαγωνική κόγχη με τα τυφλά αψιδώματα και το κοσμημένο αέτωμα ανατολικής πλευράς) αφού η περιοχή βρίσκεται ενδιάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη.

 

Δίπλα στην επαρχιακή οδό Προσοτσάνης-Καλής Βρύσης, 2 χλμ ανατολικά του Αγίου Παντελεήμονα, βρέθηκε ναός με αρχιτεκτονική παλαιοχριστιανική βασιλική, του 5ου-6ου αιώνα. Στη νοτιοδυτική γωνία του κτίσματος, βρέθηκε ένα μεγάλο πιθάρι στο οποίο αποθηκεύανε λάδι ή κρασί οι διαμένοντες στο ναό (ή πλησίον αυτού). Οι εσωτερικές διαστάσεις του ναού ήταν 15,40 x 22,70 μέτρα. Φέρει ανατολικά ημικυκλική κόγχη και ίχνη ψηφιδωτού δαπέδου. Στα δυτικά φέρει νάρθηκα και είσοδο στο ναό πλάτους 1,70 μ. Επίσης, στο χώρο βρέθηκαν τμήματα κιόνων και θωρακίων με ανάγλυφο και φολιδωτό διάκοσμο.